Op 1 oktober 2002 schiet Pascal F. (28) in Utrecht zijn kamerhuurster Nadia van de Ven (25) dood, met hetzelfde wapen waarmee in 1995 verzekeringsagent Anton Bussing (31) in Ede is vermoord. De rechtbank veroordeelt hem tot levenslang, in hoger beroep wordt het twintig jaar plus tbs. Twee slachtoffers, van wie de één iets willekeuriger dan de ander. Bussing zat in de auto de krant te lezen, wachtend op zijn dochter die hij van de sportschool zou halen. Het enige motief om hem dood te schieten lijkt: omdat het kon. Verder niks. Bij Nadia speelde iets anders, maar niet veel meer dan wat irritatie.
In het in 2015 verschenen boek Moordenaars in Nederland is een hoofdstuk opgenomen over deze moord, die door de jaren heen veel publiciteit heeft gekregen. Vanwege de moord op Nadia, maar ook door de persoon van de dader en zijn ouders. Vanaf het begin hebben zijn ouders er alles aan gedaan hem zijn straf te laten ontlopen. Bij moordzaken spelen de ouders van de slachtoffers doorgaans een prominente rol. Sommige kiezen ervoor buiten de publiciteit te blijven, andere staan er wel open voor. Zolang de dader niet gevonden is, is er hoop dat aandacht in de media helpt. Dat is in de praktijk zelden het geval. Er wordt nogal eens misbruik gemaakt van het verdriet van familieleden. Het zijn gemakkelijke verhalen die het vooral op televisie goed doen. Als je aandacht wil besteden aan een gruwelijke en sensationele moord heb je bewegend beeld en pratende mensen nodig. Het enige positieve effect van blijvende media-aandacht is dat politie en justitie door blijven gaan met onderzoek. Zonder die aanhoudende publiciteit waren de Puttense moordzaak en de moord op Marianne Vaatstra niet opgelost.
Het is niet aardig om te zeggen, maar de verhalen van de nabestaanden zijn inhoudelijk zelden interessant. Natuurlijk, er is verdriet en: hoe verwerk je dat. Door het slachtoffer als het ware tot leven te brengen leef je mee met het gemis en besef je wat zo’n moordenaar heeft aangericht. Het voelt anders dan wanneer je een kind verliest door een ongeluk. Ook omdat de laatste uren – soms dagen – van het slachtoffer van moord soms onvoorstelbaar gruwelijk zijn geweest, en je de woede en het verdriet kunt projecteren op een dader. Maar omdat er vooraf geen band was met de dader, is het slachtoffer psychologisch gezien niet interessant: het had iedereen kunnen zijn.
In onopgeloste zaken – die heel veel publiciteit genereren – denken ouders dat als de dader eenmaal bekend is, ze aan het verwerken kunnen beginnen. Dat blijkt in de praktijk nogal eens tegen te vallen. Soms staat hun leven al zo lang in het teken van wat er is gebeurd, zijn ze door de aandacht in de media een soort ‘bekende Nederlanders’ geworden, dat de rest van hun bestaan in het teken staat van het verloren kind.
De ouders van de dader zijn psychologisch gezien en met betrekking tot het delict interessanter: valt hen iets te verwijten? Hoe kan het dat hun andere kinderen wel goed terecht zijn gekomen en dit ene zwarte schaap niet? Bij een figuur als Willem-Jan van der S. (moord op Lucia Burgdorffer) krijg je de neiging de ouders van de dader ter verantwoording te roepen. Je kinderen misbruiken en aanbieden voor prostitutie: daar zou je ze nog graag even op aanspreken.
Voor gegevens over de ouders en de jeugd ben je doorgaans aangewezen op de rapporten van het Pieter Baan Centrum en andere ingeschakelde deskundigen. Er zijn weinig ouders die met een journalist willen praten. Ze schamen zich en elke vorm van publiciteit werkt averechts. Ik heb ook maar een paar ouders van daders gesproken. Die van Michel Stockx in België; de moeder van Duncan van B.; de moeder van Rayan P. op Bonaire. In het criminele circuit ken ik heel wat mensen die bloed aan hun handen hebben en daar openlijk over vertellen, bij lustmoordenaars ligt dat heel anders. De enige dader in dit boek die ik heb gesproken is Duncan van B.
Seriemoordenaars spreken tot de verbeelding. In films en politieseries zijn ze niet weg te slaan. Ik heb er zelf veel over geschreven en veel over gelezen. De meeste ‘echte seriemoordenaars’ zijn te vinden in grote landen, waar een dader lang onopgemerkt kan blijven. In Nederland komt een potentiële seriemoordenaar meestal niet verder dan één, twee of hooguit drie. Alleen in België slaagde Marc Dutroux erin lang buiten beeld te blijven. Het ‘verdriet van België’ (de tweetaligheid met als gevolg de beroerde samenwerking tussen verschillende politiediensten) was daar debet aan.
Wat opvalt als je je verdiept in de levensloop van al die seriemoordenaars, is het grote aantal stereotypen. Als kind al anders dan de anderen. Brandstichting. Dierenmishandeling. Een paar globale kenmerken van seriemoordenaars:
– geen spijt, geen geweten, geen vermogen zich te verplaatsen in de angst en pijn van anderen;
– het geweld heeft een seksueel karakter.
– de dader is als kind vaak in bizarre seksuele situaties betrokken geweest en ontwikkelde later problemen met bi-seksualiteit of impotentie.
– de moorden hebben een ritueel karakter: aan de manier waarop de moord is gepleegd en vaak aan opzettelijk nagelaten sporen is duidelijk te zien dat het hier om een en dezelfde man gaat.
– vrijwel alle seriemoordenaars zijn van het mannelijk geslacht, blank en pleegden tussen hun twintigste en dertigste hun eerste zware zedenmisdrijf.
In Nederland kennen we behalve Koos Hertogs geen ‘echte seriemoordenaars’. Willem van Eyk (‘het beest van Harkstede’) en Michel Stockx komen in de buurt, maar bij hen is er niet die morbide drive die we kennen van Amerikaanse seriemoordenaars, met martelen, verminken en het bewaren van lichaamsdelen of complete lijken.
De meeste moordenaars die in Moordenaars in Nederland aan de orde komen, vertonen veel trekken van psychopaten: een slecht ontwikkelde gewetensfunctie, geen echte spijt of wroeging, de schuld bij anderen leggen. Dat zijn typerende kenmerken voor seriemoordenaars. Niet te verwarren met massamoordenaars: die in één keer uitbarsten en een bloedbad aanrichten. In Nederland kennen we Cevdet Y. van ’t Koetsiertje in Delft, Tristan van der V. in Alphen aan den Rijn, Karst T. in Apeldoorn. De grootste recente buitenlandse: de Noor Anders Brejvik. Dat zijn doorgaans overgevoelige, psychotische types. Bij massamoordenaars wordt van de dader meestal gezegd dat hij handelde in een psychose, in een toestand met vernauwd bewustzijn.
Hoe ‘bewust’ zijn de moordenaars in dit boek zich van wat te werk gegaan? Bij sommige heb je ’t idee dat er geen plan was, maar dat de gelegenheid zich voordeed. Wanneer is er sprake van voorbedachte rade, verminderde toerekenbaarheid, vernauwd bewustzijn? Ik heb er veel over gesproken met de Haagse zenuwarts wijlen dr. Michael Zeegers. Op zich is een vernauwd bewustzijn niks bijzonders.
Dr. Zeegers: “Iedereen kent die verhalen over verstrooide professors; mensen zijn zo geconcentreerd met één ding bezig dat ze niet op de andere dingen om hen heen letten. Ik vergelijk het wel eens met een zoeklicht, of het kijken door een nauwe koker: je ziet maar een klein stukje van de werkelijkheid. Er zijn een heleboel voorbeelden van automobilisten die opeens tot de ontdekking komen dat ze al heel lang op een verkeerde weg rijden.” Er zijn twee hoofdoorzaken: een hersenstoornis (bijvoorbeeld epilepsie of een te laag bloedsuikergehalte) of psychische druk.
Dr. Zeegers: “Ik heb hier een man gehad die zedendelicten pleegde. Het merkwaardige is dat het drie keer gebeurde toen er ingrijpende dingen in zijn leven voorvielen: de eerste keer lag zijn vrouw op sterven; de tweede keer was vlak na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in mei 1945 en de derde keer vlak nadat zijn moeder was overleden. Direct nadat ik het gedaan heb, weet ik het al niet meer, zei hij. Hij was zelf verbaasd en ongerust.”
Bij massamoordenaars valt vrijwel altijd de term schizofrenie: een gespleten persoonlijkheid. Kenmerkend is dat in deze categorie vaak sprake is van een gestoorde band met hun moeder. Het kind heeft te weinig aandacht gekregen, of – en dat komt nog meer voor: te veel. Psychiaters noemen dat ‘de beschermende moederkloek’ die zo dicht op het kind zit dat het zich niet zelfstandig ontwikkelt. Dr. Zeegers: “De moeder kan het kind toch niet zo beschermen en liefhebben als het kind gedacht had. De teleurstelling daarover vertaalt zich in haatgevoelens.”
De meeste moorden die in het boek aan de orde komen, vertonen veel meer kenmerken van seriemoordenaars dan van massamoordenaars. De meeste delicten zijn niet gepleegd in een psychose en met een vernauwd bewustzijn. Maar sommige lijken aardig dicht in de buurt te komen. Noël H., in Schinveld, bijvoorbeeld, maar het zou ook interessant zijn dieper in te gaan op Jasper S., bij de moord op Marianne Vaatstra. Uit de rapportage komt hij niet naar voren als een gewetenloos persoon. Hij was zwaar gefrustreerd in zijn huwelijksrelatie, hij leefde onder grote psychische druk. De deskundigen achtten hem volledig toerekeningsvatbaar omdat er geen stoornis was. In de rechtszaal werd daar een interessante discussie over gevoerd tussen advocaat Jan Vlug en de psycholoog van het Pieter Baan Centrum. Na de verkrachting was Jasper volgens de psycholoog in ‘existentiële paniek’ geraakt. Dat zien we in veel meer van deze zaken: de pleger van het zedendelict beseft dat hij alles kwijtraakt als dit uitkomt. Bij criminelen en veelplegers ligt het anders: zij hebben niet veel meer te verliezen dan hun vrijheid, maar bij first offenders met een normaal burgerbestaan staat hun hele leven op het spel. De schande; gezin, werk, woning: alles kwijt. In dat besef en in die paniek gaan ze over tot een onvoorstelbare daad: moord. “Op de automatische piloot,” zoals de psycholoog het bij Jasper S. noemde. Hoe ‘normaal’ en toerekeningsvatbaar is dat? Is daar dan geen sprake van een psychose? Jasper S. had er weinig belang bij dit op de spits te drijven: als er na meer onderzoek uit de rapportage de conclusie zou worden getrokken dat er wel sprake was van een psychose en sterk verminderde toerekeningsvatbaarheid, zou de kans aanwezig zijn dat hij tbs zou krijgen. Met het risico dat hij veel langer binnen zou moeten blijven.
Gewetenloos, schizofreen, psychotisch of psychopaat: voor de meeste moordenaars in dit boek geldt dat ze een bijzondere band met hun ouders hebben. Veel verwaarlozing, gebroken gezinnen, mishandeling, gebrek aan liefde. Niet bij allemaal. De betrokkenheid van Joran van der Sloot bij de dood van Natalee Holloway op Aruba (2005) en de moord op Stephany Flores in Peru (2010) laat ik hier verder buiten beschouwing, maar interessant is de overeenkomst tussen Joran en Pascal F. over de band met hun ouders.
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Pascal.
In de vroege ochtend van dinsdag 1 oktober 2002 schiet Pascal F. in een pand aan de Weerdsingel in Utrecht Nadia van de Ven dood. Hij vindt haar lastig; er is de afgelopen weken wat onenigheid geweest over de wasmachine en de droger. Wat er die ochtend in de gang precies is gebeurd, kan alleen Pascal vertellen, maar hij doet het niet: hij zegt aan totaal geheugenverlies te lijden voor die dag. Was hij al van plan zijn huurster deze ochtend aan te spreken over de wasmachine, of kwamen ze elkaar op het verkeerde moment tegen? Hij weet niks meer.
Om half negen die ochtend is Nadia aan het bellen met een van haar beste vriendinnen. Het gesprek duurt lang; op een gegeven moment zegt Nadia: “Ik doe even een oortje in, ik ga de was uit de droger halen, dan heb ik mijn handen vrij.” Al telefonerend loopt ze de trap af. Om 7 minuten voor 9 wordt het gesprek op een vreemde manier onderbroken. De vriendin hoort Nadia zeggen: “Goedemorgen.” Ze hoort zes of zeven keer een gil, gestommel, geritsel, dan wordt de telefoon uitgezet. De politie gaat ervan uit dat dit het moment was dat het ophield met Nadia.
Pascal is er meteen vandoor gegaan, in de auto van Nadia. Vermoedelijk als gevolg van een lekke band raakt hij de macht over het stuur kwijt en schiet hij op de A27 richting Amersfoort van de weg. Hij zwerft een nacht door het bos, gaat lopend terug naar Utrecht, stapt daar op de trein en klopt aan bij zijn ouders in Leusden. Zijn vader zegt dat de politie heeft gebeld. Er is een huurster vermoord en hij is de hoofdverdachte. Hij krijgt 1000 euro mee om te kunnen vluchten. Pascal heeft dankzij een inschrijving bij een relatiebemiddelingsbureau een aantal adressen in Polen waar hij naar toe kan.
Zijn ouders doen er alles aan om hem uit de handen van justitie te houden, maar niet alleen dat: ze werken later ook mee aan allerlei constructies die moeten voorkomen dat Pascal ook maar één cent van de toegekende schadevergoeding hoeft te betalen. “Bij die familie draait alles om geld,” zegt Minke van de Ven, de moeder van Nadia. “Officieel huurde Nadia de kamer van de ouders. De 800 euro borgsom die ze moest betalen, weigeren ze terug te geven: er was een opzegtermijn van twee maanden, daar had Nadia zich niet aan gehouden. En ze hadden inkomstenderving.”
De rechtbank veroordeelde Pascal tot het betalen van de begrafeniskosten, een claim van 12.218 euro. Het pand aan de Weerdsingel in Utrecht was door Hans F., de vader van Pascal, aangekocht voor rond de 230.000 gulden. Zoon Pascal en hun dochter waren op papier mede-eigenaar, allebei voor één procent. Na de dood van Nadia en het vertrek van Pascal werd het pand verkocht met een schone winst van ruim 400.000 euro. Eén procent daarvan zou een mooi begin zijn van de schadeclaim. Daarnaast bezat Pascal een pand met een waarde van 200.000 euro. Ruimschoots voldoende om de héle claim te betalen. Maar de ouders staken er een stokje voor. Op het moment dat Pascal in het Pieter Baan Centrum in Utrecht psychiatrisch werd onderzocht, werden alle eigendomsrechten van Pascal overgeschreven, zodat hij op papier niets meer bezat.
Pascal was na de moord naar Polen gevlucht. De politie plaatste een peilzender in de auto van zijn vader en constateerde dat de ouders in drie maanden tijd drie of vier keer naar Duitsland reden. Ongetwijfeld om hem geld te brengen. De politie wilde hem graag in Nederland aanhouden, om allerlei rompslomp met uitlevering te voorkomen. Dat lukte pas in januari 2003 toen ze uit de telefoontaps opmaakten dat Pascal naar het gemeentehuis in Gouda moest voor een uittreksel van zijn geboortebewijs. Hij wilde in Polen trouwen, daarvoor had hij dat papiertje nodig. Daarna had hij nog een afspraak met de notaris om bezittingen op zijn naam te zetten zodat hij in Polen onbekommerd kon leven zonder te hoeven werken. Minke van de Ven: “Een arrestatieteam heeft Pascal aangehouden bij het gemeentehuis in Gouda. Hij zat bij zijn vader in de auto. Het eerste dat zijn vader tegen de politie zei was: ‘We dachten dat Nadia al vergeten was.’ Toen ze gepakt waren, moest vader naar huis bellen om te vertellen dat ze op het politiebureau zaten. Ik hoorde dat zijn vrouw vreselijk tekeer was gegaan omdat ze waren gepakt.”
Image may be NSFW.
Clik here to view.
Terwijl Pascal toch echt niet het ideale zoontje was: in Leusden had hij een straatverbod gekregen, hij mocht niet meer in de buurt van het ouderlijk huis komen. Reden: hij had zijn moeder en zus bijna vermoord. Zijn zus had hij met zijn legerschoenen in het gezicht getrapt. Dat was niet het enige: in het pand aan de Weerdsingel had hij zijn moeder ook al een keer bijna gewurgd, met een theedoek.
Dat aan Pascal F. een steekje loszit, is wel duidelijk. Als kind was hij al vreemd, maar na zijn verblijf als militair in Bosnië is het helemaal fout gegaan. In 1995 is verzekeringsagent Anton Bussing vermoedelijk zijn eerste slachtoffer. De man zit ’s avonds in Ede in zijn auto te wachten om zijn dochter op te halen, als hij dwars door het portierraam wordt doodgeschoten. Van de dader geen spoor, maar als Nadia van de Ven is vermoord, is er een verrassende match: beiden zijn doodgeschoten met hetzelfde wapen, een uit een kazerne in Ede gestolen Uzi.
Pascal liegt veel. Dat heeft hij niet van een vreemde. Zijn moeder ontkent dat ze, vóór het proces, de politie een brief heeft geschreven, maar ze heeft wél antwoord op die brief gekregen. Moeder wil van de prins geen kwaad weten. In de brief aan de politie schrijft ze dat Pascal ook slachtoffer is, dat Nadia hem heeft geprovoceerd en dat hij niet tegen haar op kon. Pascal had last van een ochtendhumeur en was Nadia op de verkeerde tijd op de verkeerde plek tegengekomen.
Als kind was Pascal gepest, vanwege een huidaandoening. In de vierde klas van de basisschool werd al geadviseerd een onderzoek naar hem in te stellen: het was een erg vreemde jongen. Zus Yvette zegt, na de moord, in een afgeluisterd telefoongesprek dat ze hem veel eerder hadden moeten laten behandelen.
Voor de nabestaanden is dit allemaal moeilijk te verkroppen, met name voor Nadia’s zus en haar moeder. De vader van Nadia is in 2003 overleden. Weliswaar aan een ernstige ziekte, maar zijn levensvreugde was na de dood van zijn dochter goeddeels verdwenen. Hij ligt samen met Nadia begraven in Sint-Johannesga in Friesland, waar de familie oorspronkelijk vandaan komt. Minke van de Ven: “Ik wil niet de rest van mijn leven alleen nog bezig zijn met het verdriet om Nadia, maar ik gun die Pascal en zijn ouders niet het plezier dat ze de toegewezen schadeclaim niet hoeven betalen.”
Toen Pascal F. bij de rechtbank in Utrecht hoorde dat de officier van justitie levenslang tegen hem eiste, was zijn eerste reactie: “Die vent is gek.” Hoe gek hij zelf is, wilde hij niet laten onderzoeken, hij heeft zich systematisch verzet tegen psychiatrisch onderzoek. Zeven weken lang was hij in het Pieter Baan Centrum geobserveerd, maar hij weigerde elke medewerking. Bij temperaturen van 30 graden lag hij ongewassen en gekleed, in steeds dezelfde kleren, onder twee dekens als de psychiater en een psychologe met hem wilden praten. “Hij trok een reukgordijn om zich heen,” concludeerde psychiater Janssen. Van onder de deken kwamen geluiden als ‘toef toef’ en geneurie. “Op advies van mijn advocaat,” zei Pascal. De rechter vatte de conclusie van de deskundigen kort samen: “Eigenlijk zeggen ze: die vent is knettergek.”
In hoger beroep wordt Pascal veroordeeld tot twintig jaar plus tbs voor de moord op Nadia van de Ven. De moord op Anton Bussing is wel ten laste gelegd, maar die acht men niet bewezen. Het argument om geen levenslang op te leggen is dat hij als verminderd toerekeningsvatbaar wordt beschouwd en dat hij niet eerder is veroordeeld voor een levensdelict.
Ouders die hun kind de hand boven het hoofd houden, tegen beter weten in: bij Joran van der Sloot was het niet anders. Hier was het name vader Paul van der Sloot die er vanaf het begin – ook met juridische trucjes – alles aan deed om zijn zoon uit handen van justitie te krijgen. Wat niet lukte. Ernstiger is de verdenking dat hij zelf bij het wegwerken van het lichaam van Natalee betrokken zou zijn geweest. Joran bekent bij een undercoveractie van het programma van Peter R. de Vries dat Natalee op het strand is overleden en dat hij haar samen met ‘een derde’ heeft laten verdwijnen. Die naam heeft hij nooit genoemd, maar er is een sterk vermoeden dat hij zijn vader bedoelde.
De vader kwam geregeld in de publiciteit als spreekbuis die rotsvast in zijn zoons onschuld geloofde. Ook de moeder van Joran, Anita van der Sloot, blijft hem door dik en dun steunen en zijn daden vergoelijken. Als hij in 2010 in Peru Stephany Flores vermoordt, zegt ze in een interview dat Joran psychisch zwaar in de war is geraakt door het onverwachte overlijden van zijn vader, in februari 2010. Ze stond al die tijd achter hem. “Ik geloofde Joran. Ondanks zijn vele leugens. Ik voelde dat hij niets met de verdwijning van Natalee Holloway had te maken in 2005. Hij had haar achtergelaten op het strand. Dat geloof ik nog steeds.” In een interview met De Telegraaf zegt ze dat ze hem niet goed wil praten. “Juist niet. Hij loog zoveel, dat we er wanhopig van werden. Hij zei ook tegen me: ‘Mama, ik weet soms zelf niet meer of iets een leugen is of de waarheid’. Joran is ziek in zijn hoofd, maar hij wilde geen hulp.”
Wie een misdaad pleegt, moet boeten, dat vindt zij ook. Maar: “Hij blijft wel mijn zoon, hoe erg ook wat hij heeft gedaan. Dit is het enige wat ik nog kan. Ik heb mijn zoons goed willen opvoeden. Twee doen het heel goed, één raakte in de problemen. Mijn wens is dat hij toch menselijk wordt behandeld en dat hij psychische hulp krijgt.”
(dit is een enigszins bewerkt hoofdstuk uit het in 2015 verschenen ‘Moordenaars in Nederland’. Een actueel bericht staat hier)
Image may be NSFW.
Clik here to view.