Marc Dutroux werd tijdens het proces in Arlon ‘de perfecte psychopaat’ genoemd. Van de zware criminelen is één op de vijf psychopaat. Maar lang niet alle psychopaten vertonen crimineel gedrag: 1 op de 1000 Nederlanders valt in de categorie psychopaat.
Dat betekent dus dat haast iedereen er wel één of meer kent. Het gaat hoofdzakelijk om mannen. Hoewel ze misschien geen delicten plegen, laten ze wel een spoor van verwoesting achter in hun privéleven en op de werkplek.
Vaak worden ze niet als zodanig ontmaskerd, omdat veel mensen of bang voor hen zijn of omdat het zulke charmante personen zijn. Een algemene overeenkomst tussen psychopaten is dat ze grote problemen hebben met hun gevoelens ten opzichte van andere mensen en met relaties.
De Canadese psycholoog dr. Robert Hare ontwikkelde de psychopathology checklist-revised, aan de hand waarvan men vast kan stellen of iemand psychopaat is.
De checklist is een uitvoerige handleiding waarin ruim honderd ‘aandachtspunten’ aan de orde komen. Verschillende deskundigen buigen zich over één individu en proberen een zo waarheidsgetrouw mogelijk beeld te geven van de persoon, waarbij ze vooral gebruikmaken van informatie die niet van de persoon zelf afkomstig is.
Niet-deskundigen kunnen niet veel met de checklist, en zeker niet de diagnose ‘psychopaat’ stellen, maar er is wel een populaire vragenlijst te maken die gebaseerd is op de punten die in de checklist aan de orde komen. Níet wetenschappelijk, wél herkenbaar. En wie meer dan driekwart van de vragen met ‘ja’ moet beantwoorden, mag zich enige zorgen maken.
DE KLEMMENDE VRAGEN
Vind je het leuk om mensen pijn te doen?
Wil je altijd winnen?
Heb je voortdurend spanning nodig?
Ben je oppervlakkig in het contact met anderen?
Vertel je vaak sterke verhalen?
Probeer je je beter voor te doen dan je bent?
Ben je een opschepper?
Heb je een veel te positieve inschatting van je talent?
Beloof je vaak meer dan je waar kunt maken?
Ben je een pathologische leugenaar? (Nee…)
Heb je er geen moeite mee als je wordt betrapt op een leugen?
Heb je overal een excuus of reden voor?
Beloof je vaak iets ‘op erewoord’ en blijkt dat erewoord niks waard te zijn?
Heb je geen schuldgevoelens of spijt over wat je anderen aandoet?
Denk je: het slachtoffer verdiende het?
Denk je: het slachtoffer is eigenlijk niets bijzonders aangedaan?
Ben je niet in staat of bereid om de verantwoordelijkheid te nemen voor je eigen gedrag?
Zijn het altijd anderen die de schuld krijgen?
Weet je altijd wel een smoes te vinden waardoor de schuld niet bij jou ligt?
Manipuleer en bedrieg je anderen en interesseert het je niet wat dat voor hen betekent?
Pleeg je fraude of diefstal?
Pleeg je overspel?
Leen je vaak geld van familieleden zonder het terug te betalen?
Kom je op anderen over als koud en ongevoelig?
Zijn je ‘emoties’ dramatisch, kortstondig en onecht?
Heb je weinig respect voor de rechten, gevoelens en het welzijn van anderen?
Beschouw je andere mensen als potentiële slachtoffers die te manipuleren zijn?
Beschouw je jezelf als de belangrijkste persoon die er is?
Heb je een zeer sterke behoefte aan spanning en prikkels?
Heb je een ongebruikelijk sterke afkeer van verveling?
Leid je een snel leven met veel risicogedrag?
Experimenteer je met drugs?
Vind je school, werk en langdurende relaties saai en vervelend?
Teer je als het even kan op de zak van de familie, partner of vrienden?
Vermijd je het hebben van een vaste baan?
Ben je opvliegend van aard?
Kun je je vaak slecht beheersen?
Reageer je op mislukkingen, kritiek en frustraties met geweld, scheldpartijen of bedreigingen?
Ben je een driftbui of uitbarsting snel vergeten?
Gedraag je je vaak impulsief, zonder stil te staan bij de gevolgen?
Beëindig je relaties abrupt, zonder goed gesprek?
Zeg je vaak zomaar je baan op?
Verhuis je zonder anderen daarover te informeren?
Heb je geen verantwoordelijkheidsgevoel of loyaliteit ten opzichte van familie, vrienden, werkgevers, huisbazen of anderen?
Kun je slecht met geld omgaan, heb je vaak schulden?
Ga je slecht om met zakenrelaties?
Ben je je familie vaak tot last?
Heb je geen plannen of doelen voor de lange termijn?
Leef je van dag tot dag en veranderen je plannen continu?
Stoor je je er niet aan dat je leven vrij inhoudsloos is?
Kenmerkten je kinderjaren zich door problemen als liegen, vechtpartijen, diefstalletjes, beroving en brandstichting?
Heb je in je jeugd vaak geweld gebruikt tegen mens en dier?
Stond je al vroeg bekend als het zwarte schaap van de familie?
Heb je in je tienertijd met arrestaties en veroordelingen te maken gehad?
Heb je als volwassen gedetineerde ontsnappingspogingen gedaan?
Ben je als volwassen gedetineerde niet teruggekeerd van proefverlof?
Heb je, als volwassen gedetineerde, delicten begaan tijdens de voorwaardelijke invrijheidsstelling en hou je je niet aan de voorwaarden van de voorwaardelijke gevangenisstraf?
Heb je een verleden met veel huwelijken en/of samenwoonrelaties?
Heb je een strafblad met veel verschillende soorten delicten?
TOPMAN OF PSYCHOPAAT
Op het werk is een psychopaat typisch iemand van: likken naar boven, trappen naar beneden. Als hij ergens begint, probeert hij het vertrouwen te winnen van iemand die hij goed denkt te kunnen gebruiken. Is dat vertrouwen eenmaal gewonnen, dan laat hij het slachtoffer het werk opknappen en probeert zelf met de eer te gaan strijken.
Dat lukt hem meestal, omdat hij een vlotte babbel heeft en al snel een wit voetje weet te halen bij de hoogste baas. Daarmee is hij ook meteen ingedekt tegen klachten ‘van onderaf’: op het moment dat de collega’s doorhebben dat ze met een nietsnut te maken hebben, is het al te laat. Klachten daarover worden door de baas afgedaan als jaloezie.
Promotie
Chefs die niet op tijd in de gaten hebben dat ze met zo iemand te maken hebben, moeten niet vreemd opkijken als hun baan wordt ingepikt door de psychopaat, die ze eerst zelf zo goed op weg hebben geholpen. Psychopaten maken vaak snel promotie en worden soms al heel benoemd in een leidinggevende functie. Daar gaat het meestal niet lang goed: na een paar jaar blijkt dat ze een gerenommeerd miljoenenbedrijf aan de rand van de afgrond hebben gebracht.
Dat dit soort figuren zo snel carrière kunnen maken, komt doordat de eigenschappen die aan goede leiders worden toegeschreven veel lijken op psychopathische kenmerken: emoties onder controle houden, harde beslissingen nemen, mensen ontslaan. Een psychopaat kickt er juist op mensen pijn te doen. En een goede leider moet mensen kunnen motiveren. Dat lijkt veel op het manipuleren waar een psychopaat heer en meester in is.
Leegloop
Wat kun je doen als je ontdekt dat er in je bedrijf een psychopaat werkt? Vooral niet: naar de directie stappen, dat werkt averechts. Bovendien kan men iemand niet ontslaan louter omdat hij psychopaat is. In de praktijk betekent het vaak een leegloop van ‘goede’ mensen en een bedrijf of een afdeling die ten dode is opgeschreven. Het enige dat je zelf kunt doen is: zoveel mogelijk afstand bewaren en hopen dat hij vertrekt. Of zelf vertrekken.
Riskante werkvloeren
Psychopaten gedijen overigens het best in bedrijven waar weinig orde, regelmaat en controle is en veel verloop is onder het personeel. Riskante ‘werkvloeren’: de medische wereld, personeelsafdelingen in het algemeen, verkoop- en onderzoeksafdelingen en de aandelensector. Niet-riskant: de ambtenarij en bureaucratische ondernemingen of instellingen in het algemeen.
PSYCHOPATEN: VOER VOOR FILM
In een film is er niks spannender dan de jacht op een psychopathische moordenaar, meestal een briljante charmeur die iedereen te slim af is. De klassiekers ‘Psycho'(1960) en ‘The silence of the lambs'(1991) zijn zelfs allebei gebaseerd op het leven van een seriemoordenaar, de Amerikaanse vrijgezelle boer Edward Gein.
In de werkelijkheid was er aan Gein weinig briljants te bespeuren: hij was een sociaal gehandicapte sukkel, een zielenpoot die bij zijn moeder woonde. Voor de kenners was het even verwarrend, toen die film uitkwam. Moest het niet zijn: The silence of the lamps, in plaats van lambs? Het ging toch over lampenkappen, niet over lammetjes? Of het een onbewuste woordspeling is of dat de bedenker van de titel zijn criminele klassieken kende, is nog altijd niet duidelijk.
Vast staat wel dat de films met Anthony Hopkins als Hannibal (Lector) the Cannibal gebaseerd zijn op het leven van Edward Gein, een Amerikaanse boer die geschiedenis maakte met macabere seriemoorden.
Psycho
Eerder al vond Alfred Hitchcock hier de inspiratie voor zijn ‘Psycho'(1960), met de beroemde douchescène. De werkelijkheid is het platteland van Wisconsin, in de jaren vijftig. Op de familieboerderij in Plains wonen Edward Gein en zijn broer bij hun zeer dominante moeder. Zij zorgt ervoor dat haar zonen zich uit de naad werken en geen contacten kunnen leggen met vrouwen.
Als zijn moeder en zijn broer kort na elkaar overlijden, raken er bij Ed wat draadjes in de war. Hij verzegelt de kamer van zijn moeder hermetisch en sluit zich op in een kleine kamer in de boerderij. Hij verwaarloost het werk en gaat boeken over het menselijk lichaam lezen, waarbij hij een morbide interesse ontwikkelt voor de vrouwelijke anatomie.
Grafrover
Vervolgens gaat hij die van dichtbij bestuderen door bij nacht en ontij lijken van vrouwen uit afgelegen graven te roven. Het is maar een kleine stap naar de volgende fase: om aan ‘vers materiaal’ te komen, vermoordt hij willekeurige vrouwen. Zijn eerste slachtoffer, in 1954, is een 51-jarige boerenvrouw, die hij doodschiet en meeneemt naar zijn boerderij voor nader onder-zoek. Hij vilt zijn slachtoffers en maakt kledingstukken en lampenkappen van de huid.
Macaber
De schattingen over het totaal aantal slachtoffers lopen uiteen van negen tot vijftien. In 1957 wordt hij aangehouden. De politiemensen kijken hun ogen uit. Aan de hanenbalken hangen de gevilde lijken en in de boerderij worden tal van macabere accessoires aangetroffen: armbanden van mensenhuid, een tam-tam bespannen met huid, een soepkom van een afgezaagde schedel en een ijskast volgepropt met menselijke organen. Kannibaal Gein blijkt zowel necrofiel als een kannibaal te zijn. Na dertig jaar in psychiatrische inrichtingen te hebben doorgebracht, werkend als timmerman en zich gedragend als een modelgevangene, sterft hij in 1984.
Zwakke figuren
In de periode voor zijn dood is hij nog uitvoerig ondervraagd door FBI-agenten die zijn case gebruiken om informatie te krijgen over de denk- en werkwijze van seriemoordenaars. Brian Masters, een Britse auteur die ook boeken schreef over seriemoordenaars, zei naar aanleiding van het succes van ‘The Silence of the lambs’ dat de werkelijkheid in dit soort films wel erg veel geweld aan wordt gedaan. “Hannibal Lector wordt neergezet als een enorm intelligente en zelfs bewonderenswaardige figuur. Maar dit soort mensen zijn gewoonlijk juist heel zwakke figuren. Iedereen die door moordenaars wordt gefascineerd is rijp voor de psychiater.”
Narcistisch
De donkere kant van de menselijke ziel is voor filmmakers een stuk interessanter dan de zonzijde. Psychopaat Alex is verreweg de meest interessante figuur uit Stanley Kubrick’s klassieker ‘A Clockwork Orange’: hij is tegelijk aantrekkelijk en afstotend. Aan de ene kant briljant, grappig, knap, vol zelfvertrouwen, dapper, avontuurlijk, muzikaal, en met gevoel voor schoonheid.
Aan de andere kant heeft hij totaal geen empathisch vermogen, geen morele grenzen, geen geweten, hij is sadistisch, narcistisch, seksueel onverzadigbaar, een leugenaar en oplichter en hij wordt gedreven door fantasieën over macht en dominantie. De slachtoffers die Alex en de onder zijn invloed verkerende vrienden maken, worden willekeurig gekozen, ze dienen slechts als vermaak en worden voor de grap beroofd, verkracht en in elkaar getrapt, met op de achtergrond een vrolijk deuntje van Gene Kelly (“Singing in the rain”).
Beethoven
We zien hoe Alex, nadat hij een vrouw in haar eigen huis heeft verkracht en haar man invalide heeft geschopt, een horloge en geld van het slachtoffer meeneemt en thuis in zijn nachtkastje legt, bij de honderden horloges van vorige slachtoffers. Dan zegt hij: “Het was een mooie avond die ik niet beter kan afronden dan met een muziekje van de oude Ludwig.” Toen Kubrick eens werd gevraagd hoe zo’n aardige Joodse jongen uit de Bronx zo’n donkere kijk op de mensheid kan hebben, zei hij: “Door observatie, kijken naar de mensen om me heen en naar wat er in de wereld gebeurt.”